Eerst begrijpen, dan gebruiken

“In de bedrijfswereld denkt men nog te weinig in termen van moderne skills. Een echte leercultuur blijft achterwege.” STEM-expert Guy Tegenbos en VUB-rector Caroline Pauwels werpen hun licht op de vaardigheden van de 21ste eeuw.

Journalist Guy Tegenbos kijkt door zijn bril als ondervoorzitter van het STEM-platform naar de vaardigheden van de 21ste eeuw. STEM staat voor Science, Technology, Engineering & Mathematics. Het platform, dat advies geeft aan het Vlaams ministerie van onderwijs, wil iets doen aan het grote tekort aan wetenschappelijk en technisch geschoolden. “We willen dat tegen 2025 iedere jongere de technologie-gerelateerde vaardigheden meekrijgt in het onderwijs”, verklaart Guy Tegenbos.

“Vroeger werkten we in Vlaanderen met vakoverschrijdende eindtermen zoals kritisch denken en sociale vaardigheden, die in alle vakken ingepast moesten worden. In een aantal scholen was dat een mislukking. Daarom moeten we goed nadenken hoe we de skills, die niet te kristalliseren zijn in een vak, zullen overdragen. Dit vraagt een projectmatige aanpak. Je kunt wel over mediawijsheid doceren, maar uiteindelijk moet je dat inoefenen. We hebben nood aan leervormen die losstaan van de klassieke kennisoverdracht.”

Wat jongeren een voorsprong geeft, is dat ze digital natives zijn. Ze tonen zich heel behendig met ICT-toestellen, maar aan mediawijsheid ontbreekt het hen nog te vaak.

Van de geschiedenis leren

Caroline Pauwels, rector van de Vrije Universiteit Brussel, waarschuwt dat de slinger niet in de richting van de vaardigheden mag doorslaan. Skills vormen in haar ogen een onlosmakelijke driehoek met kennis en attitude. Ze pleit er ook voor de 21ste eeuwse vaardigheden in vier clusters in te delen. De eerste cluster omvat kritisch, creatief, probleemoplossend en analytisch denken en vormt de basis van alle andere skills. “Creatief denken betekent: je verbeeldingskracht leren gebruiken”, zegt ze.

“Kennis en vaardigheden kun je verwerven, maar als je de verbeelding niet stimuleert, sta je nergens. Even noodzakelijk is historische kritiek. In het ontwaren van fake news kan de geschiedenis ons helpen. Als je kan aantonen hoe vaak mensen al op het verkeerde pad werden gezet, is dat een voedingsbodem voor kritisch en analytisch denken. Ook met het oog op probleemoplossend denken, is het goed naar de geschiedenis te kijken. Dan zie je dat de beste oplossingen er kwamen wanneer mensen besloten om samen te werken. Wat analytisch denken betreft, zijn we gebaat met grammatica. Een focus op het onderwijs van talen – en in mijn ogen is wiskunde ook een taal – is niet fout, maar je moet de regels achter talen goed kennen om ze te begrijpen.”

Dat gaat ook op voor de tweede cluster, zijnde de digitale vaardigheden. “Als je met de digitale technologie aan de slag wil, is het zaak eerst de mechanismen erachter te doorgronden. In mijn lessen geef ik veel uitleg over de black-box die achter alles schuilt. Die moet je eerst openen vooraleer je iets gaat gebruiken. Enkel zo kan je ervoor zorgen dat de technologie je echt vooruithelpt. Met de VUB lanceerden we een ‘DataBuzz’. Bedoeling is dat we langs basisscholen gaan en de leerlingen doen nadenken over privacy, over de tijd die ze voor schermen doorbrengen, maar ook over de mogelijkheden om de technologie in te zetten voor data-analyse en burgerwetenschap. Ze leren de logica en algoritmen achter de toestellen te zien én over zichzelf te reflecteren. Dat moeten we doortrekken naar alle leeftijdsgroepen.”

Kritisch voor vooroordelen

De derde cluster behelst de vereiste socio-culturele skills in een wereld die steeds globaler wordt. Caroline Pauwels: “Daar zijn taalvaardigheden voor nodig, maar ook een kritische houding tegenover je eigen vooroordelen. Bij socio-culturele interacties is het goed te begrijpen vanuit welke context, en soms vanuit welke trauma’s, mensen reageren. Anders heb je geen dialoog. Aan het bijbrengen van interculturele communicatie wordt vooralsnog te weinig aandacht geschonken. Op de werkvloer kom je groepen mensen tegen waar je in de privésfeer misschien niet zo snel mee geconfronteerd wordt. Je moet de verschillen in etniciteit, sociale achtergrond en gender bespreekbaar maken. Je mag je kop niet in het zand steken voor de problemen die met diversiteit gepaard gaan.”

Het sluitstuk, de vierde cluster, is de zelfregulering. “De algemene verwachting is tegenwoordig dat je snel reageert op digitale berichten, maar ik betwijfel of dat altijd de juiste reflex is. Als je bagger over je heen krijgt, moet je nadenken hoe je daar best op reageert. De verleiding is groot om met modder terug te gooien, maar je kan er ook voor kiezen om dit net niet te doen. Onze omgang met de social media vraagt om meer zelfregulering, maar zover zijn we nog lang niet.”

Guy Tegenbos interpreteert zelfregulering als zelfsturend leren. “Men moet jongeren de kans en de ruimte geven om aan hun eigen kennis en vaardigheden te timmeren, op hun eigen tempo en door eigen klemtonen te leggen. Dat zullen ze later in hun professionele carrière ook moeten doen. Als je heel de tijd gekneed wordt en volgzaam bent, pik je die zelfregulering niet op. Bij sportverenigingen merk je dat trainers dit al toepassen, maar het schoolsysteem is daar nog niet helemaal op afgestemd.”

Zonder schuldcomplex offline

Ook ouderen moeten zich de 21ste eeuwse vaardigheden toe-eigenen, via levenslang leren. Welke rol is daar weggelegd voor de bedrijven? Guy Tegenbos haalt een recent onderzoek aan naar de 21ste eeuwse vaardigheden in de havengebieden: Rotterdam, Terneuzen, Vlissingen, Antwerpen, Gent en Zeebrugge.

“Men heeft daar de vacatures en de vereisten die daarin vermeld werden onder de loep genomen. Bleek dat men in de Nederlandse havens gemiddeld vier van die skills in de jobomschrijving opsomde, in de Belgische waren dit er slechts twee. In de bedrijfswereld denkt men nog te weinig in termen van moderne skills. Een echte leercultuur blijft achterwege. Te weinig werkgevers houden er een loopbaanpolitiek op na, wat dus betekent dat ze niet systematisch met het personeel meedenken over de ontwikkeling van skills. Bij Microsoft of Google hoor je geluiden dat bedrijven niet mee zijn met de nieuwste softwareprogramma’s. Zij ondervinden dat werknemers niet genoeg gepusht worden om zichzelf voortdurend bij te scholen. Werkgevers gaan er vanuit dat medewerkers er zelf op toezien dat ze de laatste versie van Microsoft–programma’s onder de knie hebben.”

Volgens Caroline Pauwels is werknemers een schuldcomplex aanpraten absoluut te vermijden. “Er is veel angst en daardoor veel weerstand bij mensen. Als werkgever moet je je bewust zijn hoe beangstigend reskilling soms kan overkomen. Er zijn mensen die manifest weigeren om er nog mee in te stappen. Dat kan een groot issue worden. Kijk naar Proximus en de banken: zij ontslaan mensen om er anderen, die wél de digitale skills hebben, aan te nemen. Ik zie te weinig organisaties die een parcours opzetten om hun mensen zacht mee te nemen in de ontwikkelingen.”

Waar bedrijven ook acht op dienen te slaan, is dat IT andere samenwerkings- en omgangsvormen met zich meebrengt. “Bij de VUB hanteren wij bijvoorbeeld een e-mailpolicy. Bij momenten moet je de prikkels achterwege kunnen laten. Als je op afstand communiceert, kan een mail soms hard binnenkomen. Wij merken bovendien goed hoe belangrijk balans is. Omdat privé en werk zodanig door elkaar lopen, moet je soms kunnen deconnecteren. Daar heb je skills voor nodig. Je mag je niet schuldig voelen wanneer je offline gaat.”